در حالی‌که دهک‌های پایین بیشترین آسیب را از تورم سوخت متحمل می‌شوند، یک رسانه داخلی مدعی شد افزایش قیمت بنزین هیچ اثری بر معیشت آنان ندارد.
به تازگی یکی از نمایندگان مجلس از تصویب قیمت بنزین سه نرخی خبر داده است که در صورت اجرا، می‌تواند ساختار یارانه‌ای سوخت را به‌کلی دگرگون کند. بر اساس اطلاعات منتشرشده، در این مدل، هر فرد تا سقف ۶۰ لیتر بنزین سهمیه‌ای با نرخ یارانه‌ای ۱۵۰۰ تومان دریافت خواهد کرد. پس از آن تا ۱۰۰ لیتر بعدی با قیمت ۳ هزار تومان در هر لیتر محاسبه می‌شود و مصرف مازاد بر این سقف، احتمالاً مشمول نرخی شناور یا آزاد خواهد بود که هنوز جزئیات دقیق آن اعلام نشده و فعلا در حدود 5 هزار تومان اعلام شده است.
طبق آخرین اخبار داخلی، در حالی‌که این خبر موجی از گمانه‌زنی درباره تأثیرات قیمتی و تورمی احتمالی بر بازار حمل‌ونقل و معیشت خانوار به راه انداخت، یکی از رسانه‌ها در ادعایی بحث‌برانگیز مدعی شد که افزایش احتمالی نرخ بنزین، تأثیری بر زندگی دهک‌های پایین جامعه ندارد. اما داده‌های رسمی و تحلیل‌ها نشان می‌دهد که حتی افزایش جزئی قیمت سوخت، به‌صورت زنجیره‌ای بر هزینه حمل‌ونقل عمومی، قیمت کالاهای اساسی و هزینه خانوارهای کم‌درآمد اثر می‌گذارد.
دهک‌های پایین زیر فشار غیرمستقیم افزایش قیمت بنزین
تحلیل‌های جدید نشان می‌دهد که الگوی مصرف بنزین در ایران با سرعتی کم‌سابقه در حال افزایش است و همین روند، فشار مالی سنگینی را بر بودجه عمومی دولت تحمیل کرده است. از سوی دیگر با وجود این رشد مصرف، قیمت رسمی بنزین از آبان ۱۳۹۸ تاکنون بدون هیچ تغییری ثابت مانده و همچنان هر لیتر بنزین سهمیه‌ای با نرخ ۱۵۰۰ تومان و بنزین آزاد با نرخ ۳۰۰۰ تومان عرضه می‌شود. این ثبات قیمتی که اکنون وارد ششمین سال خود شده، ضمن کاهش سهم ظاهری بنزین در سبد هزینه خانوار، هزینه پنهان سنگینی برای دولت به‌دلیل یارانه غیرمستقیم ایجاد کرده است، به‌گونه‌ای که با افزایش هزینه تولید و پالایش، تفاوت بین بهای واقعی و نرخ فروش داخلی بنزین به‌شدت گسترش یافته است.
تحلیل‌های آماری نشان می‌دهد در صورت اجرای هرگونه سیاست جدید در زمینه اصلاح یارانه سوخت، بیشترین تأثیر آن متوجه دهک‌های نهم و دهم جامعه خواهد بود؛ گروه‌هایی که عمدتاً در کلان‌شهرها ساکن‌اند و مصرف ماهانه آن‌ها معمولاً بیش از ۱۰۰ لیتر بنزین است. این بخش از جامعه که مالک خودروهای شخصی پرمصرف‌تر هستند، به‌صورت مستقیم از هر تغییر در نرخ یا سهمیه بنزین تأثیر می‌پذیرند.
- معاون اجرایی رئیس جمهور قیمت تولید هر لیتر بنزین را اعلام کرد
- بنزین سوپر با حداقل قیمت 62 هزار تومان وارد بورس انرژی می‌شود
- سخنگوی دولت: قصدی برای تغییر قیمت بنزین سهمیه‌ای نداریم
در مقابل، دهک‌های پایین‌تر مصرف کمتر و دسترسی محدودتری به وسایل نقلیه شخصی دارند و اثر مستقیم قیمت سوخت بر بودجه ماهانه آن‌ها پایین‌تر است، هرچند این اقشار از مسیر دوم یعنی افزایش هزینه حمل‌ونقل عمومی و کالاهای اساسی، به طور غیرمستقیم دچار فشار تورمی می‌شوند.
بر اساس داده‌های رسمی مرکز آمار ایران، سهم بنزین در سبد هزینه خانوارهای ایرانی در سال‌های اخیر به کمتر از یک درصد رسیده است. این موضوع اگرچه در نگاه نخست به معنای بی‌اهمیت شدن سهم انرژی در هزینه خانوار تلقی می‌شود، اما کارشناسان آن را نشانه‌ای از اختلال قیمتی و یارانه سنگین انرژی می‌دانند. تثبیت شش‌ساله نرخ بنزین در شرایطی که سطح عمومی قیمت‌ها چندین برابر شده، باعث شده وزن این کالا در ترکیب هزینه خانوار به شکل ظاهری کاهش یابد، در حالی‌که مصرف آن یا حتی رشد یافته است.
یارانه پنهان بنزین و بازتاب آن در تفاوت هزینه شهری و روستایی
مطالعه داده‌های سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد میان مناطق شهری و روستایی و دهک‌های درآمدی، تفاوت محسوسی در سهم هزینه بنزین وجود دارد. در خانوارهای روستایی به‌طور میانگین ۱.۴ درصد از کل هزینه‌ها صرف بنزین می‌شود، اما در خانوارهای شهری این رقم به حدود ۱.۱ درصد محدود است. در دهک‌های کم‌درآمد، سهم هزینه بنزین در شهرها بیشتر از روستاها است؛ به‌طوری‌که در دهک اول، خانوار شهری تقریباً ۰.۹۳ درصد از هزینه خود را به بنزین اختصاص داده، در حالی‌که در روستا این رقم ۰.۵۶ درصد بوده است.
همین نسبت در دهک دوم نیز تکرار می‌شود (۱.۲ درصد شهری در برابر ۰.۷۴ درصد روستایی). از دهک سوم به بعد، شرایط معکوس می‌شود و روستاییان سهم بیشتری از هزینه خود را صرف سوخت می‌کنند. در دهک سوم تقریباً توازن برقرار است (۱.۲ و ۱.۳ درصد)، اما در دهک‌های چهارم و ششم سهم روستاییان به ۱.۷ درصد افزایش یافته، در حالی‌که سهم شهری‌ها به ترتیب ۱.۳ و ۱.۲ درصد است. در دهک‌های بالاتر، این تفاوت حفظ می‌شود؛ دهک هفتم ۱.۶ درصد روستایی و ۱.۲ درصد شهری، دهک هشتم ۱.۵ درصد در مقابل ۱.۲ درصد، دهک نهم ۱.۴ درصد در روستا و ۱.۱ درصد در شهر و در نهایت، دهک دهم یا ثروتمندترین خانوارها، کمترین سهم را ثبت کرده‌اند (۱.۱ درصد در روستا و ۰.۷۹ درصد در شهر).
این الگو گویای آن است که با افزایش درآمد اگرچه حجم مطلق مصرف رشد می‌کند، اما سهم انرژی از کل مخارج خانوار به دلیل تنوع هزینه‌ها کاهش می‌یابد. باید توجه کرد که با وجود افزایش دو برابری سطح هزینه‌های زندگی طی دو سال اخیر، دولت هیچ تغییری در قیمت بنزین اعمال نکرده است. در مناطق شهری میانگین هزینه سالانه خانوار از حدود ۱۳۷ میلیون تومان در سال ۱۴۰۱ به ۲۶۹ میلیون تومان در سال ۱۴۰۳ رسیده است؛ در مناطق روستایی نیز این رقم از حدود ۷۹ میلیون به ۱۴۵ میلیون تومان افزایش یافته است.
تداوم ثابت ماندن نرخ بنزین در برابر چنین جهش قیمتی در سایر اقلام مصرفی، موجب شده سهم این حامل انرژی در سبد هزینه خانوار عملاً به کمتر از یک درصد سقوط کند. در نهایت می‌توان گفت که تثبیت طولانی‌مدت قیمت بنزین اگرچه در ظاهر به کنترل هزینه‌های خانوار کمک کرده، اما در سطح کلان اقتصادی، ترکیب نادرستی از قیمت و مصرف را به وجود آورده است.
تمرکز مصرف بنزین در دست ثروتمندترین دهک‌ها
گزارش تازه مرکز آمار ایران تصویری دقیق از تحول الگوی مصرف بنزین در کشور میان سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۹ ارائه می‌دهد. مصرف سوخت در خانوارهای شهری و روستایی به‌شدت از ساختار درآمدی و جایگاه هر دهک تأثیر گرفته است. در این دوره، در حالی که میانگین مصرف ماهانه بنزین خانوارهای شهری در مجموع از ۵۶ به ۶۳ لیتر افزایش یافته، این عدد در دهک‌های بالای درآمدی جهشی بسیار چشمگیرتر را تجربه کرده است.
در دهک دهم، یعنی ثروتمندترین قشر جامعه شهری میانگین مصرف ماهانه از ۱۱۲ لیتر در سال ۱۳۸۶ به ۱۴۰ لیتر در سال ۱۳۹۹ رسیده است؛ رشدی بیش از ۲۵ درصد که مصداق بارز تمرکز مصرف انرژی در میان طبقات مرفه است. هرچند در برخی سال‌ها، به‌ویژه پس از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها در ۱۳۸۹ یا افزایش مستقیم نرخ سوخت در پاییز ۱۳۹۸، افت‌های موقتی در مصرف دیده می‌شود، اما روند بلندمدت دهک‌های بالاتر نشان می‌دهد که کشش قیمتی تقاضا برای بنزین در میان طبقات ثروتمند بسیار پایین است.
- آیا باید از بنزین سوپر برای موتورسیکلت استفاده کرد؟
- وعده‌های عمل‌نشده دولت؛ بنزین سوپر بالاخره به جایگاه‌ها می‌رسد؟
- تفاوت بنزین هواپیما با خودرو؛ چرا موتورهای هوایی همچنان به اکتان بالا و سرب نیاز دارند؟
در مقابل، دهک‌های پایین درآمدی که عمدتاً فاقد خودروهای شخصی یا ناوگان حمل‌ونقل اختصاصی هستند، رشدی محدود و از نظر نسبی پایدار در مصرف داشته‌اند. دهک اول شهری از ۷ لیتر در سال ۱۳۸۶ به تنها ۱۱ لیتر در ۱۳۹۹ رسیده و همچنان کمترین میزان مصرف را دارد. دهک دوم نیز با افزایشی آرام از ۱۵ به ۲۳ لیتر و دهک سوم از ۲۰ به ۳۸ لیتر، سهم خود را از مصرف سوخت به‌طور محدود افزایش داده‌اند.
دهک‌های میانی، از جمله دهک پنجم و ششم، نیز رشد قابل‌توجهی اما کمتر از دهک‌های بالا نشان داده‌اند. بر این اساس دهک پنجم از ۳۲ به ۵۵ لیتر و دهک ششم از ۴۳ به ۶۴ لیتر رشد داشته است. الگوی مشابهی اما با دامنه متفاوت در مناطق روستایی دیده می‌شود. در این مناطق، متوسط مصرف خانوار از ۳۷ لیتر در سال ۱۳۸۶ به ۴۴ لیتر در ۱۳۹۹ رسیده و گرچه رشد کلی مثبت بوده، اما تفاوت میان دهک‌ها همچنان زیاد است. دهک دهم روستایی با وجود برخی افت‌های مقطعی، از جمله کاهش چشمگیر در سال‌های فشار اقتصادی (۵۴ لیتر در ۱۳۸۹)، همواره بیشترین مصرف را در اختیار داشته و در سال ۱۳۹۹ نیز با میانگین ۷۹ لیتر پیشتاز بوده است.
طرح سه‌نرخی بنزین؛ گام تازه برای توزیع یارانه پنهان
بخش کوچکی از جامعه روستایی، به‌ویژه مالکان خودروهای شخصی یا ناوگان خدماتی، بخش عمده بنزین روستایی را مصرف می‌کنند. در مقابل، دهک‌های پایین حتی با کاهش مصرف مواجه شده‌اند و دهک اول از ۵ لیتر در ۱۳۸۶ به ۳ لیتر در ۱۳۹۹ سقوط کرده و دهک دوم از ۱۰ لیتر به ۸ لیتر کاهش یافته است.
در دهک‌های میانی روستاها، رشد محدود باقی مانده به‌گونه‌ای که دهک پنجم از ۲۳ به ۳۷ لیتر و دهک ششم از ۳۲ به ۴۲ لیتر رسیده است. علت این تفاوت نه‌فقط به سطح درآمد بلکه به دسترسی جغرافیایی، وضعیت زیرساختی و ترکیب شغلی روستاییان مرتبط است. طرح سه نرخی شدن بنزین که در دستور کار قرار گرفته، بر پایه تعریف سه سطح قیمت برای سه سطح مصرف بنا شده است.
۶۰ لیتر سهمیه یارانه‌ای، سهمیه دوم با نرخ میانگین و مصرف مازاد با نرخ آزاد یا شناور. تحلیل داده‌های مرکز آمار به‌روشنی نشان می‌دهد که تنها دهک‌های نهم و دهم شهری مصداق مصرف‌کنندگان بالای ۱۰۰ لیتر در ماه هستند. به این ترتیب، اجرای طرح جدید عملاً بخش قابل‌توجهی از یارانه پنهان سوخت را از طبقات مرفه بازپس می‌گیرد. با این حال اگر مصرف دهک‌های ثروتمند بی‌محابا رشد کند و ساختار قیمتی اصلاح نشود، فاصله طبقاتی در بهره‌مندی از یارانه سوخت بیش از پیش افزایش خواهد یافت و بخش بزرگی از بودجه عمومی همچنان ناخواسته صرف حمایت از پرمصرف‌ترین اقشار جامعه خواهد شد و فشار مالی آن به دهک‌های پایین وارد خواهد شد.
0 نظرات